REZIME CARREIRAS ESPECIAL NO FORMASAUN BA ENFERMEIROS BASIKU

 (Part I)

Estatuto da Funsaun Publika, Alinea 7 Artigu 53 ne’ebe hatete katak;

“Quando a duração da formação tenha sido superior a dois anos, tendo em consideração a relevância de conhecimentos e experiência adquiridos, o funcionário público poderá ser reintegrado em categoria superior à que detinha à data do início da sua licença”

Funsionario ne’ebe kontinua estudo   ita hare katak durante ne’e funsionario publiku barak mak haruka ona ba kontinua nia estudo (Hasa’e nivel edukasaun) husi Nivel ne’ebe kiik liu ba iha nivel ne’ebe ás liu hanesan husi Sekundario ba iha Diploma III ou Lisensiatura, no Lisensiatura ba kontinua Mestradu, mestradu ba iha Doutoramentu. Situasaun ida ne’e akontese duni, maibe implementasaun ba artigu 53 alinea 7, sai abandonadu no ema ruma kestiona katak lolos iha implementasaun lei artigu ida ne’e funsaun publika seidauk implementa no lahatene tamba razaun saida. Situasaun ida mak hatudu imajem ladiak mos mak, funsionario ne’ebe mak ba ona hasa’e ona nia nivel edukasaun e iha balu Estadu mak haruka ba eskola maibe fila fali mai abandona hela funsionariu refere ate balu nudar funsionario non Job, satán mak ema ne’e karik eis kargu e xefia tan. Iróniku mak Governo haruka ona pessoal refere ba hasa’e estudo ne’ebe ás liu, bainhira fila mai la prepara hela knár ruma ne’ebe mak relevante ho nia nivel edukasaun ne’ebe mak estadu hasai osan barak hodi selu ba eskola no fila mai tenki nafatin servisu tuir nia nivel edukasaun ne’ebe mak antes ba kontinua estudo. Iha situasaun hanesan mos liga ba abadonamentu funsinario hirak ne’e, laiha mos konsiderasaun ba implemnetasaun artigu 53 ne’ebe mak temi iha leten. Nune’e sekarik implementasaun artigu ida ne’e Funsaun Publika konsideradu la aplika ba situasaun Timor-Leste dadauk ne’e, mak diak liu altera tiha alinea ida ne’e, nune’e labele fo imajem ida ne’ebe hatudu katak funsaun Publika la implementa alinea ida ne’e. Nune’e mosu perguntas ba hau katak ”tamba sa funsaun Publika la implementa artigu 53 alinea-7? ” tamba implementasaun ba alinea 1-6 Durante ne’e funsaun publika implementa disiplina tebes, maibe alinea ikus abandona tiha.

Iha parte seluk implementasaun Lei Rezime Carreiras dos Profesionais da Saude la’o oin seluk fila fali, bainhira ita buka atu interpreta lei refere, seidauk klaru katak prosesu enkudramentu ne’e tenki hala’o liu prosesu kompetisaun iha vagas ne’ebe mak Ministerio da Saúde atu loke, maibe iha estatu funsaun publika hanesan temi iha leten kontradis fila fali, bainhira Governo haruka funsionario ba hasa’e kapasidade nune’e tenki iha ona planu diak ida, nune’e bainhira fila mai tenki fo ona servisu ida ba tuir kapasidade ne’e mak governo haruka nia ba foti. Situasaun ida ne’e mos la fo vantajem diak ba iha Administrasaun publika ba nia jestaun rekursu umanus.  Nune’e mos Lei ne’ebe produs tuir Lei funsaun publika ne’e lolos atu tane no implementa Lei funsaun publika maibe Lei ida seluk mai la’o ses ketak fali husi lei iha funsaun publika nian.

Iha situasaun ida ne’e ita observa hela katak implementasaun ba rezime  carreiras espesial ida ne’ebe la justu, tamba iha profesionais Saude balu ne’ebe mak bainhira remata sira nia estudo, Ministerio da Saúde prepara/loke kedas vagas atu nune’e enkaixa kedas ba iha rezime carreiras espesial, maibe profesionais sira seluk, bainhira remata tiha sira nia estudo fila mai Ministerio da Saúde la tau atensaun hodi uza ema nia matenek ho espesialidade ne’ebe mak nia hetan, maibe ita husik hela sem uza nia kompetensia ne’ebe mak profesionais da Saude ne’e hetan. exemplo profesionais Enfermajem husi SPK ba hasai Diploma III, nune’e mos balu husi Diploma III, ba hasai licenciatura, ida ne’e klaru nia fila mai nia kompetensia ne’e iha diferensia boot ona, iha rezime das Careiras Espesial mos hatete separasaun kompetensia tuir nivel edukasaun, hanesan profesionais seluk mos koalia klaru ba ida ne’e.

Bainhira profesionais hirak ne’e fila fali mai, ita abandona hela atu ba servisu fila fali iha ne’ebe no atu halo saida, ne’e laiha orientasaun ida ne’ebe klaru, liu husi ordem de Servisu ida hodi hatudu katak profesionais da Saude ida ne’e formandu ona iha espesialidade ida ne’e, tenki implementa nia kompetensia, maibe ida ne’e seidauk akontese no la tau atensaun ba ida ne’e, situasaun hanesan mos profesionais Saude sira ne’e ezekuta hela nia kompetensia proprio ne’ebe mak hetan maibe direitu ne’ebe mak nia hetan la kondis ho kompetensia ne’ebe mak nia iha. Nune’e mos em termus de responsabildade no aspétu juridiksaun hatudu katak bainhira akontese servisu ruma ne’ebe mak sala (Malpraktek) ruma mak oinsa mak ita atu julga pessoal refere se karik ita seidauk tau atensaun ka seidauk kria termu referensia  servisu tuir kompetensia profesionais ne’ebe sira iha.

Buat ne’ebe mak durante ne’e akontese mak Ministerio da Saúde reativa fila fali deit funsionario refere, ba iha nia servisu fatin ou muda fila fali ba fatin seluk. Sem termu de referensia klaru hanesan mensiona iha leten, ou fo konsiderasaun katak funsionario ne’ebe mak remata nia estudo ona, fila fali mai importante mak reativa fali servisu, maibe servisu ne’ebe mak atu fo laklaru kata nia tenki halo nafatin servisu ne’ebe antes ba eskola hala’o hela ou karik tenki halo knar foun tuir kompetensia ne’ebe mak nia hetan ninia estudo.

Saida mak lolos Ministério da Saúde, tenki halo mak hahu kedas reativasaun ba kolokasaun tenki hasai kedas orientasaun hodi ema servisu tuir nivel edukasaun ka kompetensia ne’ebe mak hetan ona no tenki aplika. Nune’e mos ita bele hare kedas prosesu enkuadramentu ba iha nia direitu profesionais. Estatuto da funsaun publika hatete momos iha artigu 53 alinea-7.  

Prekupasaun boot mak ita presisa hare mak oinsa mak ita atu uza profesionas hodi profesionais ida ne’e bainhira hala’o nia knar mos ho responsabilidade.

Akontesimentu ne’ebe mak Ministério da Saúde aplika mak profesionais balu bainhira fila mai husi nia estudo kria kedas fatin ka vagas ba sira maibe profesionais seluk fila mai ita la tau atensaun katak profesionais hotu tenki iha tratamentu mak hanesan, tamba profesionais da Saúde servisu sempre servisu ekipa no la’os profesionais seluk mak boot liu no prioridades liu fali sira seluk.

Perguntas ba ita mak ne’e tamba sa susar tebes Ministério da Saúde susar tebes atu implementa ida ne’e? karik tamba lei Saúde iha Timor-Leste mak fo dalan ba halo tratamentu entre profesionais Saúde sira labele hanesan ou karik tamba laiha hakarak ka vontade diak no atensaun husi profesionais Saúde sira ne’ebe sai hanesan decision maker hodi ignora tiha profesionais sira seluk. Tamba realidade barak mak akontese ona ba iha profesionais da Saúde ne’ebe hatudu momos tebes.

Sera que ida ne’e ita labele muda hanoin ida hanesan ne’e? iha slogan barak ne’ebe ema profesionais da Saúde sira hatene katak Enfermeiros sira mak sai hanesan koluna vertebra ba iha Ministério da Saúde ne’ebe hahu husi Nivel Ministério da Saúde ba to’o iha nivel postu Saúde ka fatuk kuak no dolok kuak sira enfermeiro sira existe no hatudu tiha ona sira nia komprimisio, maibe ohin loron slogan ida ne’e sai hanesan slogan deit tamba tratamento ba enfermeiros sira nomos komesa mihis no lakon ba bebeik.

Ida ne’e hatudu momos ignorasaun no laiha vontade diak atu haforsa presensa enfermeiros sira ne’ebe mesmu iha situasaun defisil to’o ohin loron mesmu ho deit kapasidade nivel edukasaun professional ida ne’ebe kiik tebes (Assistente enfermeiros no enfermeiros basiku), no sira hatudu ona maibe, atensaun ba sira komesa mihis ba bebeik.

Iha politika ida ne’ebe la fo satisfasaun ba enfermeiros sira mak ne’e realidade hanoin atu forma deit husi Nivel edukasaun diploma III ne’ebe iha rai laran ne’ebe mak simu deit husi Ensino Secundario jeral, husik hela enfermeiros sira ne’ebe mak ho nivel edukasaun SPK hodi firmi iha fatin, no komesa ignora dadauk hodi nune’e sira ikus mai sei sai deit Enfermeiros Auxiliar hodi tane enfermeiros sira ne’ebe foin formadu mai tamba sira ho nivel edukasaun ida ne’e boot liu SPK.

Iha parte seluk politika Ministério da Saúde ninian mak atu bele prinxe pessoal Saúde sira iha fasilidade ne’ebe mak sei menos pessoal, maibe la hare no fo konsiderasaun ba iha kualidade katak enfermeiros sira ho deit nivel edukasaun SPK bele garantia kualidade servisu enfermajem tuir kriteriu servisu enfermajem ninian? Hanesan ita hare katak kestaun boot ne’ebe mak publiku sira sempre foti konaba kualidade servisu no etika komunikasaun, maibe ita la preukupa katak kualidade servisu etika komunikasaun diak ne’e mai husi ne’ebe? Karik laos mai husi formasaun? Tamba ne’e iha tinan Lima (5) oin mai bainhira ita la investe nafatin iha formasaun kontinue mak kestaun kualidade de atendimentu no etika komunikasaun karik ita seidauk bele resolve no ita nafatin ignora enfermeiros SPK sira.

Sera que politika diak hodi tau prioridade ba enfermeiros sira ne’ebe mak nivel edukasaun SPK hodi hasa’e ba iha nivel Diploma III, susar tebes atu aplika? Matenek nain barak tebes iha referensia barak husi nasaun seluk hatudu katak Governo bele kria politika ida loke classe espesial iha Universidade Nasional ou karik ita bele haforsa estatuto Instituto Nasional da Saúde (INS) nia bele hahu formasaun hanesan uluk Governo anterior kria ona. Hodi bele fasilita karik enfermeiros sira bele hetan formasaun iha Dili Regularmente ou karik bele mos kria kondisoens seluk hanesan modul ba sira hodi bele fo opurtunidade ba enfermeiros basiku sira hodi bele hasai sira nivel edukasaun.

Iha impleemtasaun rezime carreiras Espesial, Ita tenki hatene katak formasaun profesionais da Saude ne’e laos deit liga ba iha rezime Carreiras Espesial ne’e maibe prosesu dezenvolvimentu ne’e la’o nafatin no ida ne’e ita tenki iha kapasidade hodi enkuadra profesionais hirak ne’ebe ba ne’ebe. Ne’e nudar desafius ida ne’ebe mak pessoal Ministerio tenki hatene ida ne’e. Formasaun iha area Saude barak tebes, porzemplo enkuadramentu ba iha area espesializadus sira hanesan Dentaria, Oftamologia, estomatoligia, Cardiaca, Fisioterapia, Haemodialisa, Biomedical Engineering, statistika,no area sira seluk tan ne’ebe karik iha future sei produs mai tan. Exemplo Ita tenki hatene lala’ok programa ba formasaun ne’e lao hanesan ne’ebe profesionais enfermeiro dentaria ida mai husi ne’ebe no sei ba ne’ebe, formasaun nia hun mak SPRG, sei ba iha Diploma III, nune’e mos remata diploma    

(continua iha part II)

SANTANA MARTINS, L.DC

Presidente AETL (Assosicao dos Enfermeiros Timor-Leste Distrito Dili, 2010-2015,

Alumni Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL) 2014,

Fakultas Ilmu Sosial dan Politik; Departamentu Dezenvolvimentu Komunitario

Email; santanamartins66@gmail.com ;

 Blogspot; santanamartins66.blogspot.com (TATOLI ROMAN FOUN) 

Hp, +670-77604666,

Aldeia Terra Santa, Suco Comoro, Dili Timor-Leste