Senin, Juni 23, 2025

Istoria Iran – Husi Impériu Antigu to’o Republika Islamika

 

Husi: Martins,S. 

 1. Introdusaun

Iran, ne’ebé uluk naran Persia, iha istoria naroman liu tinan 2.500. Iha tempu antiku, Persia hetan fama tanba impériu boot hanesan Achaemenid, Parthian, no Sassanid. Nasaun ne’e hetan inflénsia boot iha Arkitetura, Filosofia, Siénsia no Relijiaun Zoroastrianismo.

Iha séklu VII, Islam tama hodi transforma Iran ba estadu Islamika. Iha tinan 1501, Dinastia Safavid hamosu Iran nudar estadu Shia Islamika, ne’ebé mak até ohin loron, forma identidade nasional. Iha séklu XIX–XX, Iran submete ba influência boot hosi poténsia estranjeiru hanesan Rusia no Inglaterra, no mak sai razaun karik povu hakarak autonomia.

Iha tinan 1925, Reza Shah Pahlavi tama nudar rei, halo modernizasaun, nasionalizasaun no sekularizasaun. Nia oan, Mohammad Reza Shah, kontinua governu, maibé represivu no pró-ocidente. Luta povu hodi dereitu, liberdade no justisa sira laran, finaliza iha Revolusaun Islamika 1979, ne’ebé derruba monarkia no forma Repúblika Islamika Iran, ho lideransa espiritual husi Ayatollah Khomeini.

Sistema governu ne’e iha kombinasaun teokrasia (relijiaun) no repúblika (votu), ne’ebé atribui poder aas ba Líder Supremu. Iran kontinua enfrenta konflikto relijiozu, politika no jéopolitika. Iha tinan 2025, Iran seidauk demokrátiku hanesan sistema oeste, maibé kontínua ho influénsia boot iha Medio Oriente.

2. Objetivu

Artigu ida ne’e iha objetivu atu:

  • Hatudu istoria Iran husi beiala to’o modernidade.
  • Esplika mudansa kona-ba sistema gobernu no relijiaun.
  • Analiza konflitu jéopolitiku no ambisaun Iran.
  • Hatudu konfrontasaun Iran ho Israel no nasaun oeste.

 3. Esplikasaun Historika

3.1 Iran Antigu (550 T.K – Séklu VII)

  • Impériu Achaemenid lidera hosi Cyrus the Great, hetan fama tanba respetu ba diversidade relijiaun no administrasaun avansadu.
  • Zoroastrianismo nudar relijiaun nasional.
  • Contribuisaun iha Siénsia, Matematika, Arte no Leis.

3.2 Islamizasaun Iran (Séklu VII – Séklu XV)

  • Islam Sunni domina depois Kalifatu Arabu okupa Persia iha 651 T.K.
  • Iha tinan 1501, Dinastia Safavid hamosu Iran nudar estadu Shia Islamika Twelver.

3.3 Dinastia Qajar & Pahlavi (1796–1979)

  • Dinastia Qajar (1796–1925) fraqueza no perde toos ba Rusia.
  • Reza Shah Pahlavi (1925) – modernizasaun sekular, nasionalizasaun.
  • Mohammad Reza Shah (1941–1979): represivu no favoritismu ba oeste (EUA, UK).
  • 1953: CIA derruba PM Mossadegh tanba nia hakarak nasionaliza petroleu.

 3.4 Revolusaun Islamika (1979)

  • Lider spiritual Ayatollah Khomeini orienta protestu.
  • Shah hamenus popularidade tanba represivu, ne’ebé favorese elite.
  • Povu referendum hodi aprova Repúblika Islamika Iran.

 3.5 Estrutura Ukun Iran

Instituisaun

Deskrisaun

Líder Supremu

Lider espiritual no polítiku aas liu.

Presidente

Eletu povo, governu administrativu.

Majlis

Parlamentu legislatifu.

Guardian Council

Verifika kandidatu no lei konformi Islam.

Assembly of Experts

Elege/deskonfia Líder Supremu.

Judisiáriu Islamiku

Julga tuir Sharia.

 3.6 Lei no Demokrasaun

  • Konstituisaun 1979 (atuáliza 1989).
  • Demokrasaun iha limitasaun tanba kandidatu presiza aprova husi Guardian Council.
  • Liberdade partidu, feto, mídia no LGBT la kompativel ho lei Islam.

 3.7 Iran ho Ambisaun Global

Razaun Iran hakarak sai forte iha mundu:

  • Hakarek lidera Islam Shia iha Medio Oriente.
  • Luta kontra imperialismu – EUA, Israel, Uni-Eropa.
  • Dezenvolve teknolójia nukleár (ba energia maibé suspeitu ba arma).
  • Apoiu grupus militante hanesan Hezbollah, Hamas, no Houthi.
  • Hetan influénsia estratéjika iha merkadu petroleu – estrangula ba Arab Saudi.

3.8 Konflitu ho Israel no Aliansa Oeste

  • Iran no Israel iha relasaun hostil; Iran akuzadu suporta Hamas no Hezbollah.
  • Israel no EUA considera Iran hanesan ameasa seguransa nukleár.
  • Sanisaun internasionál limitadu ekonomi Iran (EUA, EU, ONU).
  • Iran buka aliansa ho Rusia, China, no grupu “Axis of Resistance”.

4. Resume / Konkluzaun

Iran iha istoria naroman ho kontribuisaun kultura, relijiaun no siénsia. Iha monarkia Pahlavi, Iran moderniza maibé represivu. Revolusaun 1979 transforma Iran ba estadu Islamika nudar resposta ba opresaun politika no moralidade sosial.

Sistema governu Iran ne’ebé uniku iha mundu – mistura entre teokrasia (dominiu relijiaun) no repúblika (votu povo), maibé demokrasaun iha limitasaun barak. Nia ambisaun atu sai lider iha Islam Shia no reziste dominasaun ocidental, fó tenssaun ho Israel no Aliansa oeste.

To’o 2025, Iran seidauk sai demokrátiku iha sentidu liberal, maibé kontinua ho influénsia política, ideolojia no militár iha rejiaun. Povu Iran hakarak soberania, no sistema estadu kontinua hadomi relijiaun Shia ho resistência ba opresaun estranjeiru.

 5. Referénsia Importante

  1. Axworthy, M. (2013). A History of Iran: Empire of the Mind. Basic Books.
  2. Keddie, N. R. (2006). Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press.
  3. Hiro, D. (2013). The Iranian Labyrinth: Journeys Through Theocratic Iran and Its Furies. Nation Books.
  4. BBC News. (2023). Iran Country Profile. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-14542438
  5. United Nations Security Council. (2020). Sanctions on Iran. https://www.un.org/securitycouncil/sanctions/iran
  6. International Atomic Energy Agency. (2024). Iran’s Nuclear Activities Report. https://www.iaea.org/
  7. Council on Foreign Relations. (2023). Iran’s Proxy Militias and Foreign Policy. https://www.cfr.org