Selasa, Oktober 20, 2015
TIMOR HAU NIAN DOBEN: Ex-ministro da Agricultura e Pescas timorense resp...
TIMOR HAU NIAN DOBEN: Ex-ministro da Agricultura e Pescas timorense resp...: . Díli, 19 out (Lusa) -- O ex-ministro da Agricultura e Pescas de Timor-Leste Mariano Sabino é responsável por "eventuais infraçõ...
Jumat, Agustus 21, 2015
REZIME CARREIRAS ESPESIAL NO FORMASAUN BA ENFERMEIRO BASIKU (part II)
(Part II)
Liga ba kestaun ne’ebe mak temi
iha leten, Ministerioda Saude tenki komesa ona tau atensaun ba iha prosesu
desenvolvimentu rekursus umanus sem diskriminasaun, katak servisu labele tau
atensaun ba deit profesionais ida seluk ita abandona tiha deit. Mais ita tenki
hatene katak servisu iha area Tratamentu Saúde nudar servisu ekipa, no laos
deit profesionais ida nian, Mediku Presiza Enfermeiro, Enfermeiro presisa
Mediku, Mediku presiza analista, farmasista nune’e mos profesionais sira seluk
presisa médiku. Servisu Interprofesionais sai hanesan fundamentu basiku ba
susesu assistensia da Saúde.
Maibe mos tenki nota katak agora
mak ita komesa atu ignora papel profesionais enfermajem, maibe istoria hatudu
no hatudu duni katak enfermeiros hatudu nanis ona nia existensia iha situasaun
defisil no kontirbui tiha ona no sei kontribui diak liu tan, nune’e se ita
haluha enfermeiros ne’e nudar ita haluha tiha ita nia liman fuan, maibe ita
hare deit ita nia liman kukun, maibe keta haluha katak liman kukun moris sai
tamba iha uluk liman fuan. No ikus mai liman kukun bele moris sai naruk no ikus
bele mos tohar fali maibe liman fuan sei nafatin metin bainhira ita sei moris.
Hanesan mos profesionais sira seluk ne’ebe mak hatudu tiha ona nia existensia
durante tempu naruk tebes, mesmu laiha mediku maibe sira hatudu duni ita ohin
loron mos sira sei existe nafatin mak enfermeiros Dentaria, ne’ebe mak ita hotu
hare katak servisu Saude oral, sira atende no halo duni maibe atensaun ba sira
nia situasaun susar tebes, susar duni atu hetan mediku dentaria ida, maibe sira
nafatin hala’o knár nudar enfermeiros Dentaria nune’e mos nudar Mediku
dentaria. Hanesan profesionais sira seluk hanesan Parteiras ne’ebe nia papel
importante tebes hanesan mos enfermeiros. Nune’e profesionais sira seluk ne’ebe
importante no interdependensia ba malu, no iha dependensia ba nia asaun rasik
katak lolos profesionais sira presisa malu, maibe iha implementasaun idaidak
hala’o nia knar tuir professional.
Atensaun ba iha profesionais da
saude tenki iha balansu hanesan no labele iha fali separasaun de tratamentu ba
iha profesionais da Saude, nune’e hotu-hotu bele servisu hamutuk bele hadiak no
haforsa implementasaun planu estrategiku Nasional liliu ba Planu estratejia
Nasional da Saúde, atu ba ne’ebe no atu to’o bainhira. Ita garantia katak planu
estratejia saude nian, ne’ebe estabelese ona, profesionais da saude barak
seidauk hatene konaba ida ne’e. Nune’e Millenium Development (MDG) Goal ba iha
Estadu nian mos pessoal saude sira tenki hatene, nune’e mos indikadores hira
mak uza ba programa desenvolvimentu Nasional husi area da Saude nian.
Akontesimentu ne’ebe la’o dadauk
entre profesionais da Saúde iha Timor-Leste nudar realidade ne’ebe mak akontese
hodi hatudu katak ita buka ignora tiha profesionais da Saúde ida ne’ebe mak ita
hatene katak iha situasaun defisil no susar to’o ohin loron nia kontribui
nafatin ba servisu Nasional da Saúde. Ita hare realidade mos hela ita nia
hahalok ne’ebe hatudu momos katak politika ignoransia no komesa dudu maluk
enfermeiro antigu sira ne’ebe ho nia nivel edukasaun SPK hakiduk ba kotuk hodi
konsidera deit nudar enfermeiro Auxiliar (Pembantu
Perawat)
Tamba sa susar tebes no laiha
hakarak diak husi ukun nain sira hodi fo valor ba enfermeiro sira ne’ebe ho
nivel SPK ba muda nia estatuto nivel edukasaun ba minimu liu Diploma III, hodi
mos konsidera sira katak sira ne’e ho situasaun defisil sira hatudu tiha ona
sira nia kumprimentu ba Sistema da Saúde iha teritoriu nasional, enfermeiro
sira laos lakohi garantia kualidade de Servisu ba Komunidade sira, maibe iha
parte ida ita ejije kualidade servisu husi Enfermeiros sira maibe iha parte
seluk ita la tau matan ba iha Enfermeiros sira hodi forma nafatin sira hodi iha
kunesimentu ne’ebe klean ka as liu tan nune’e ita hotu nia esperansa mak
bainhira iha formasaun ida ne’ebe bebeik no kontinuidade mak kualidade mos ita
sei hetan iha assistensia enfermajem ninian.
Rekomendasaun ba Ministério da
Saúde mak atu iha tempu badak buka solusaun ba iha enfermeiros sira ho nivel
edukasaun SPK hodi bele kontinua nia estudo ba Diploma III, ho maneiras
kontinuasaun iha Universidade Nasional Timor-Leste fakuldade de medicina e
Sicensia da Saúde gradualmente ho maneiras oinsa, nunee durante period tinan 3
deit bele ona hasa’e enfermeiros sira ne’ebe hala’o knar sei ho nivel edukasaun
SPK ba Minimu liu Diploma III.
REMATA
SANTANA
MARTINS, L.DC
Presidente
AETL (Assosicao dos Enfermeiros Timor-Leste Distrito Dili, 2010-2015,
Alumni
Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL) 2014,
Fakultas
Ilmu Sosial dan Politik; Departamentu Dezenvolvimentu Komunitario
Email; santanamartins66@gmail.com
;
Blogspot; santanamartins66.blogspot.com
(TATOLI ROMAN FOUN)
Hp,
+670-77604666,
Aldeia
Terra Santa, Suco Comoro, Dili Timor-Leste
REZIME CARREIRAS ESPECIAL NO FORMASAUN BA ENFERMEIROS BASIKU
(Part I)
Estatuto da Funsaun Publika, Alinea 7
Artigu 53 ne’ebe hatete katak;
“Quando a duração
da formação tenha sido superior a dois anos, tendo em consideração a relevância
de conhecimentos e experiência adquiridos, o funcionário público poderá ser
reintegrado em categoria superior à que detinha à data do início da sua licença”
Funsionario ne’ebe kontinua estudo ita
hare katak durante ne’e funsionario publiku barak mak haruka ona ba kontinua
nia estudo (Hasa’e nivel edukasaun)
husi Nivel ne’ebe kiik liu ba iha nivel ne’ebe ás liu hanesan husi Sekundario
ba iha Diploma III ou Lisensiatura, no Lisensiatura ba kontinua Mestradu,
mestradu ba iha Doutoramentu. Situasaun ida ne’e akontese duni, maibe
implementasaun ba artigu 53 alinea 7, sai abandonadu no ema ruma kestiona katak
lolos iha implementasaun lei artigu ida ne’e funsaun publika seidauk implementa
no lahatene tamba razaun saida. Situasaun ida mak hatudu imajem ladiak mos mak,
funsionario ne’ebe mak ba ona hasa’e ona nia nivel edukasaun e iha balu Estadu
mak haruka ba eskola maibe fila fali mai abandona hela funsionariu refere ate
balu nudar funsionario non Job, satán mak ema ne’e karik eis kargu e xefia tan.
Iróniku mak Governo haruka ona pessoal refere ba hasa’e estudo ne’ebe ás liu,
bainhira fila mai la prepara hela knár ruma ne’ebe mak relevante ho nia nivel
edukasaun ne’ebe mak estadu hasai osan barak hodi selu ba eskola no fila mai
tenki nafatin servisu tuir nia nivel edukasaun ne’ebe mak antes ba kontinua
estudo. Iha situasaun hanesan mos liga ba abadonamentu funsinario hirak ne’e,
laiha mos konsiderasaun ba implemnetasaun artigu 53 ne’ebe mak temi iha leten.
Nune’e sekarik implementasaun artigu ida ne’e Funsaun Publika konsideradu la
aplika ba situasaun Timor-Leste dadauk ne’e, mak diak liu altera tiha alinea
ida ne’e, nune’e labele fo imajem ida ne’ebe hatudu katak funsaun Publika la
implementa alinea ida ne’e. Nune’e mosu perguntas ba hau katak ”tamba sa funsaun Publika la implementa
artigu 53 alinea-7? ” tamba implementasaun ba alinea 1-6 Durante ne’e
funsaun publika implementa disiplina tebes, maibe alinea ikus abandona tiha.
Iha parte seluk implementasaun Lei
Rezime Carreiras dos Profesionais da Saude la’o oin seluk fila fali, bainhira
ita buka atu interpreta lei refere, seidauk klaru katak prosesu enkudramentu
ne’e tenki hala’o liu prosesu kompetisaun iha vagas ne’ebe mak Ministerio da
Saúde atu loke, maibe iha estatu funsaun publika hanesan temi iha leten
kontradis fila fali, bainhira Governo haruka funsionario ba hasa’e kapasidade
nune’e tenki iha ona planu diak ida, nune’e bainhira fila mai tenki fo ona
servisu ida ba tuir kapasidade ne’e mak governo haruka nia ba foti. Situasaun
ida ne’e mos la fo vantajem diak ba iha Administrasaun publika ba nia jestaun
rekursu umanus. Nune’e mos Lei ne’ebe
produs tuir Lei funsaun publika ne’e lolos atu tane no implementa Lei funsaun
publika maibe Lei ida seluk mai la’o ses ketak fali husi lei iha funsaun
publika nian.
Iha situasaun ida ne’e ita observa hela
katak implementasaun ba rezime carreiras
espesial ida ne’ebe la justu, tamba iha profesionais Saude balu ne’ebe mak
bainhira remata sira nia estudo, Ministerio da Saúde prepara/loke kedas vagas
atu nune’e enkaixa kedas ba iha rezime carreiras espesial, maibe profesionais
sira seluk, bainhira remata tiha sira nia estudo fila mai Ministerio da Saúde
la tau atensaun hodi uza ema nia matenek ho espesialidade ne’ebe mak nia hetan,
maibe ita husik hela sem uza nia kompetensia ne’ebe mak profesionais da Saude
ne’e hetan. exemplo profesionais
Enfermajem husi SPK ba hasai Diploma III, nune’e mos balu husi Diploma III, ba
hasai licenciatura, ida ne’e klaru nia fila mai nia kompetensia ne’e iha
diferensia boot ona, iha rezime das Careiras Espesial mos hatete separasaun
kompetensia tuir nivel edukasaun, hanesan profesionais seluk mos koalia klaru
ba ida ne’e.
Bainhira
profesionais hirak ne’e fila fali mai, ita abandona hela atu ba servisu fila
fali iha ne’ebe no atu halo saida, ne’e laiha orientasaun ida ne’ebe klaru, liu
husi ordem de Servisu ida hodi hatudu katak profesionais da Saude ida ne’e
formandu ona iha espesialidade ida ne’e, tenki implementa nia kompetensia,
maibe ida ne’e seidauk akontese no la tau atensaun ba ida ne’e, situasaun
hanesan mos profesionais Saude sira ne’e ezekuta hela nia kompetensia proprio
ne’ebe mak hetan maibe direitu ne’ebe mak nia hetan la kondis ho kompetensia
ne’ebe mak nia iha. Nune’e mos em termus de responsabildade no aspétu
juridiksaun hatudu katak bainhira akontese servisu ruma ne’ebe mak sala (Malpraktek) ruma mak oinsa mak ita atu
julga pessoal refere se karik ita seidauk tau atensaun ka seidauk kria termu
referensia servisu tuir kompetensia profesionais
ne’ebe sira iha.
Buat
ne’ebe mak durante ne’e akontese mak Ministerio da Saúde reativa fila fali deit
funsionario refere, ba iha nia servisu fatin ou muda fila fali ba fatin seluk.
Sem termu de referensia klaru hanesan mensiona iha leten, ou fo konsiderasaun
katak funsionario ne’ebe mak remata nia estudo ona, fila fali mai importante
mak reativa fali servisu, maibe servisu ne’ebe mak atu fo laklaru kata nia
tenki halo nafatin servisu ne’ebe antes ba eskola hala’o hela ou karik tenki
halo knar foun tuir kompetensia ne’ebe mak nia hetan ninia estudo.
Saida
mak lolos Ministério da Saúde, tenki halo mak hahu kedas reativasaun ba
kolokasaun tenki hasai kedas orientasaun hodi ema servisu tuir nivel edukasaun
ka kompetensia ne’ebe mak hetan ona no tenki aplika. Nune’e mos ita bele hare
kedas prosesu enkuadramentu ba iha nia direitu profesionais. Estatuto da funsaun
publika hatete momos iha artigu
53 alinea-7.
Prekupasaun
boot mak ita presisa hare mak oinsa mak ita atu uza profesionas hodi
profesionais ida ne’e bainhira hala’o nia knar mos ho responsabilidade.
Akontesimentu
ne’ebe mak Ministério da Saúde aplika mak profesionais balu bainhira fila mai
husi nia estudo kria kedas fatin ka vagas ba sira maibe profesionais seluk fila
mai ita la tau atensaun katak profesionais hotu tenki iha tratamentu mak
hanesan, tamba profesionais da Saúde servisu sempre servisu ekipa no la’os
profesionais seluk mak boot liu no prioridades liu fali sira seluk.
Perguntas
ba ita mak ne’e tamba sa susar tebes Ministério da Saúde susar tebes atu
implementa ida ne’e? karik tamba lei Saúde iha Timor-Leste mak fo dalan ba halo
tratamentu entre profesionais Saúde sira labele
hanesan ou karik tamba laiha hakarak ka vontade diak no atensaun husi
profesionais Saúde sira ne’ebe sai hanesan decision maker hodi ignora tiha
profesionais sira seluk. Tamba realidade barak mak akontese ona ba iha
profesionais da Saúde ne’ebe hatudu momos tebes.
Sera
que ida ne’e ita labele muda hanoin ida hanesan ne’e? iha slogan barak ne’ebe
ema profesionais da Saúde sira hatene katak Enfermeiros sira mak sai hanesan koluna
vertebra ba iha Ministério da Saúde ne’ebe hahu husi Nivel Ministério da Saúde
ba to’o iha nivel postu Saúde ka fatuk kuak no dolok kuak sira enfermeiro sira
existe no hatudu tiha ona sira nia komprimisio, maibe ohin loron slogan ida
ne’e sai hanesan slogan deit tamba tratamento ba enfermeiros sira nomos komesa
mihis no lakon ba bebeik.
Ida
ne’e hatudu momos ignorasaun no laiha vontade diak atu haforsa presensa
enfermeiros sira ne’ebe mesmu iha situasaun defisil to’o ohin loron mesmu ho
deit kapasidade nivel edukasaun professional ida ne’ebe kiik tebes (Assistente enfermeiros no enfermeiros
basiku), no sira hatudu ona maibe, atensaun ba sira komesa mihis ba bebeik.
Iha
politika ida ne’ebe la fo satisfasaun ba enfermeiros sira mak ne’e realidade
hanoin atu forma deit husi Nivel edukasaun diploma III ne’ebe iha rai laran
ne’ebe mak simu deit husi Ensino Secundario jeral, husik hela enfermeiros sira
ne’ebe mak ho nivel edukasaun SPK hodi firmi iha fatin, no komesa ignora dadauk
hodi nune’e sira ikus mai sei sai deit Enfermeiros Auxiliar hodi tane enfermeiros
sira ne’ebe foin formadu mai tamba sira ho nivel edukasaun ida ne’e boot liu
SPK.
Iha
parte seluk politika Ministério da Saúde ninian mak atu bele prinxe pessoal
Saúde sira iha fasilidade ne’ebe mak sei menos pessoal, maibe la hare no fo
konsiderasaun ba iha kualidade katak enfermeiros sira ho deit nivel edukasaun
SPK bele garantia kualidade servisu enfermajem tuir kriteriu servisu enfermajem
ninian? Hanesan ita hare katak kestaun boot ne’ebe mak publiku sira sempre foti
konaba kualidade servisu no etika komunikasaun, maibe ita la preukupa katak
kualidade servisu etika komunikasaun diak ne’e mai husi ne’ebe? Karik laos mai
husi formasaun? Tamba ne’e iha tinan Lima (5) oin mai bainhira ita la investe
nafatin iha formasaun kontinue mak kestaun kualidade de atendimentu no etika
komunikasaun karik ita seidauk bele resolve no ita nafatin ignora enfermeiros SPK
sira.
Sera
que politika diak hodi tau prioridade ba enfermeiros sira ne’ebe mak nivel
edukasaun SPK hodi hasa’e ba iha nivel Diploma III, susar tebes atu aplika?
Matenek nain barak tebes iha referensia barak husi nasaun seluk hatudu katak
Governo bele kria politika ida loke classe espesial iha Universidade Nasional
ou karik ita bele haforsa estatuto Instituto Nasional da Saúde (INS) nia bele
hahu formasaun hanesan uluk Governo anterior kria ona. Hodi bele fasilita karik
enfermeiros sira bele hetan formasaun iha Dili Regularmente ou karik bele mos
kria kondisoens seluk hanesan modul ba sira hodi bele fo opurtunidade ba
enfermeiros basiku sira hodi bele hasai sira nivel edukasaun.
Iha
impleemtasaun rezime carreiras Espesial, Ita tenki hatene katak formasaun
profesionais da Saude ne’e laos deit liga ba iha rezime Carreiras Espesial ne’e
maibe prosesu dezenvolvimentu ne’e la’o nafatin no ida ne’e ita tenki iha
kapasidade hodi enkuadra profesionais hirak ne’ebe ba ne’ebe. Ne’e nudar
desafius ida ne’ebe mak pessoal Ministerio tenki hatene ida ne’e. Formasaun iha
area Saude barak tebes, porzemplo enkuadramentu ba iha area espesializadus sira
hanesan Dentaria, Oftamologia, estomatoligia, Cardiaca, Fisioterapia, Haemodialisa,
Biomedical Engineering, statistika,no area sira seluk tan ne’ebe karik iha
future sei produs mai tan. Exemplo Ita tenki hatene lala’ok programa ba
formasaun ne’e lao hanesan ne’ebe profesionais enfermeiro dentaria ida mai husi
ne’ebe no sei ba ne’ebe, formasaun nia hun mak SPRG, sei ba iha Diploma III,
nune’e mos remata diploma
(continua iha part II)
SANTANA MARTINS, L.DC
Presidente AETL (Assosicao dos Enfermeiros
Timor-Leste Distrito Dili, 2010-2015,
Alumni Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL)
2014,
Fakultas Ilmu Sosial dan Politik; Departamentu
Dezenvolvimentu Komunitario
Email; santanamartins66@gmail.com ;
Blogspot; santanamartins66.blogspot.com
(TATOLI ROMAN FOUN)
Hp, +670-77604666,
Aldeia Terra Santa, Suco Comoro, Dili Timor-Leste
Langganan:
Postingan (Atom)
-
(Enf.ro Santana Martins) Moras Virus Ebola (EVD) ou Ebola Hemorrhagic Fever (EHF) moras ida ne’ebe mak kona ema kauza husi...
-
By: Martins, S. Vinte e cinco anos já se passaram, Mas as lembranças ainda permanecem, A amarga história não pode ser esquecida, Sob o céu d...
-
"Tribut untuk Pahlawan Cailaco: Pelopor Masa Depan" By: Martins, S(Siarai) Di tanah Cailaco, kau berdiri tegar, Mengukir sejarah...