Santana
Martins, L.DC
(Alumni Departametu Dezenvolvimentu Komunitario, Fakuldade
de Siensias Sosiais, Uinversidade Nasional Timor-Lorosa’e)
A.
Seitor
Pekuaria
Hau nia
hare husi Aspétu Pekuaria desafius mak
Komunidade Cailaco oan sira hasoru mak oinsa mak atu bele dezenvolve iha
area pekuaria nian. Ita klaru katak desde prinsipiu uluk nian ita moris no
haburas hakiak animal iha hanesan Karau Timur, Vaka, bibi, fahi no seluk tan,
maibe iha tinan 90 tal ba kotuk ita hare hahu komesa buras animal hirak ne’ebe
hakiak. Iha momentu ne’eba ema hotu iha inisiativa diak tebes hodi bele
dezenvolve hakiak animal mesmu ho modelu natureza deit sim uza Sistema pekuaria
ida ne’ebe mak diak. Maibe ikus mai natureza ne’ebe mak mosu mai iha Cailaco
mak komesa hamenus du’ut ba animal sira ho razaun katak du’ut mutin(garu buci-Kemak) komesa nakonu
iha rai Cailaco no hamenus ona ona ne’ebe naturalmente Animal hirak
depende ba. Iha situasaun seluk mak ita sente ka lae Cailaco hetan ona invasaun
ida ne’ebe mak karik ita la sente. Katak Be ne’ebe bele fo moris ba Aihoris no
mos animal sira hahu kedas tinan hirak iha kotuk menus tiha ona hahu husi Rai
Manapa mai to’o iha Meligo ba to’o iha Purugua tamba Jestaun irigasaun Maliana
ida ne’ebe mak taka matan ba iha Povu Cailaco. Katak taka hotu be ka hasa’e
hotu ba iha Maliana sem konsidera katak iha Cailaco mos presisa be liu husi
Mota bolubo ne’ebe mak iha tempu bailoron Presisa tebes. Exemplo ida iha tinan ida ne’e bainhira sei hahu
hela prosesu reabilitasaun Irigasaun Maliana sira husik be ba tomak mota Bulobo
realidade saida mak akontese iha Marco agora be barak tebes,(observasaun
direita ba iha Marco iha data 02 de Agosto 2014.)
Aspétu
seluk ne’ebe mak akontese iha periudu entre tinan 1980 mai to’o iha tinan 2005
hahalok sunu rai, nomos hahalok tesi ai arbiru nomos halo tos muda ba mai.
Asaun hirak ne’e preujudika moris animal sira nian katak susar atu hetan aihan
ba sira nian.
Impaktu
seluk tan mak moras Kontaziosas ida ne’ebe mak animal sira durante ne’e hetan
no laiha salvasaun husi matenek nain sira pekuaria nian. Data ka informasaun
ne’ebe mak simu maioria husi Nain ba Animal sira iha inisiu Janeiro tinan 2015
mak animal sira ne’ebe mak mate iha Sub distrito Cailaco hahu husi setembro
2012 to’o Janeiro 2015 entre 550 to’o 600 Karau Timur mak mak mate seidauk sura
animal sira seluk. Informasaun ida ne’ebe mak ita apresenta ba iha Parte
Parlamentu Nasional(PN) hodi husu ba Autoridade Kompetente bele foti medidas
ruma ba moras kontaziosa ida ne’e. maibe saida mak ita rona ikus mai Autoridade
kompetente iha area pekuaria nivel Sub distrito no Distrito Deskorda tiha katak
informasaun animal mate ne’e bosok no la los. Triste tebes mak responsavel
pekuaria iha Nivel sub distrito nomos Distrito mak deskorda tiha informasaun
ida ne’e, hodi dehan relator sira fo informasaun palsu no bosok. Maibe kuitadu
iha momentu ne’eba saida mak akontese iha Cailaco, realidade duni kalae. Nudar
tane nain ita ida-idak bele halo fiskalizasaun no konfirmasaun ba insidente
ne’e los duni kalae?
Dadus
ne’ebe mak iha parte pekuaria nian sira iha kalae dadus hanesan Karau
Timur,Vaka, bibi fahi no sira seluk. Iha kalae jestaun ka Sistema informasaun
ida konaba statistika povu nian animal sira iha komunidade por familia? No iha
kala’e jestaun tratamentu ka politika tratamentu ba animal sira ne’ebe hetan moras?
No oinsa papel ho ajente pekuaria sira iha nivel suku to’o ba iha sub distrito konaba
Animal sira ne’ebe moras? Iha kalae politika hodi fo tratamentu ida gratuita ba
animal sira ne’ebe hetan moras?
Moras
hirak ajente pekuaria laiha kapasidade atu bele detéta, realidade mos hatudu
katak moras sira ne’e mai husi ne’ebe ajente pekuaria la buka oinsa atu oinsa
hatene ásaun preventive ba animal sira. Programa Vasinasaun mos ita seidauk
hare lao masimu ona k seidauk.
Tamba
ne’e solusaun ne’ebe mak presisa ita hotu hare mak
a. Komunidade
sira presisa atensaun ba iha animal sira ne’ebe mak hodi nune’e bele desenvolve
ka aumenta diak liu hodi mos aumenta valor ekonomiku ba iha Animal hirak ne’e
mak ita iha ona
b. Saida
maka politika Secretario estado Pekuaria tenki halo konaba jestaun pekuaria iha
baze.
c. Presisa
revee no hadiak e halo Avaliasaun no monitorizasaun ba ajente pekuaria sira iha
base knar ne’ebe maka sira hala’o
d. Kapasitasaun
ba iha Agriklutor sira nomos Karaun nain sira tenki hala’o ba to nivel hotu-hotu
nune’e komunidade iha kunesimentu naton konaba Kuidadus Animal iha sira nia
moris rasik.
e. Politika
konaba dadus base iha komunidade tenki hahu estabele por familia no pessoal
pekuaria sira tenki iha data refere hodi bainhira animal hirak ne’e hetan moras
kontaziosas tenki hetan kedas asistensia
bainhira hetan relatoria husi komunidade hodi nune’e medidas nebe iha bele
salva animal komunidade nian no mesmu akontese maibe ita minimiza kauza hirak
ne;e.
f.
Iha posibilidade politika Parte pekuaria nian
bele iha Vasinasaun preventativu no prepara Aimoruk ba Animal sira no aimoruk
hirak ne’e tenki iha base. Hodi nune’e mosu insidente ruma imidiadu ajente
pekuaria sira bele atende kedas.
Banihira politika edukativu hirak ne’e bele
responde ita espera katak politika Aumenta valor ekonomiku, nomos bele fo apoiu
ba prosesu hadiak familia uma laran hanesan haruka oan ba eskola, bele sosa
Aihan kualidade hodi nune’e bele garante moris kualidade e Saudavel komunidades
nian bainhira komunidades moris Saudavel signifika katak Nasaun Saudavel no
forte.
B.
Seitor
Agrikultora
Prosesu
dezenvolvimentu la’o iha area hotu-hotu, dezenvolvimentu balu liga direita ba
iha nessesidades moris povu lor-loron. Programa dezenvolvimentu mós presisa
liga area ida ho area sira seluk. Tamba ho ligasaun iha area sira ne’e maka
bele mós fo resultadu dezenvolvimentu ne’ebe sustentavel no nia valor afeita
direita ba iha komunidade.
Povu
Sub distrito Cailaco maioria moris iha vida agrikultura ne’ebe fo moris ba
komunidade cailaco nomós resultadu agrikultura bele fasilita dezenvolve
komunidade Cailaco nia oan sira iha parte edukasaun. Tamba ne’e komunidade
subdistrito Cailaco iha area natar hectar ± rihun Sanulu resin ne’ebe hahú husi
Parte Haurema, Mautalo, Roeana, Marco, Pailelo-Baásu, Téa, Genurobu e Purugoa.
Iha parte ida ne’ebe mak ami temi iha ne’e nudar sentru produsaun Hare ba
komunidade sira.
Maibe kuaze tinan 5 ikus nia laran ne’e kondisaun
mota Bulobo estraga total, Natar sira ne’ebe besik ba iha mota Bulobu hanesan
Marco e Pailelo (Mota Bulobu nia sorin-sorin) to’o ba iha mota Bebai. Situasaun
ida ne’e afeita tebes moris povu nian, até komunidade balu nia natar mota
estraga hotu ona. Situasaun ida ne’e mos sai impaktu bo’ot ba iha Marco capital
Sub distrito Cailaco, bainhira kondisaun ida ne’e estadu la tau atensaun mak
mota sei bele saé to’o Marco.
Iha mos
kondisaun ba irigasaun Tradisional Kanumata Marco, ne’ebe kondisaun ladiak,
ne’ebe fo prekupasaun bo’ot ba iha Agrikultor sira, bainhira atu halo Natar. Ho
kondisaun Irigasaun ida ne’ebe sei tradional hela mak fo impaktu bo’ot tebes
hanesan bainhira komunidade ba hadia tiha iha dader maibe iha lorokraik udan
bo’ot mai mak sei estraga total irigasaun refere. Nomós distribuisaun be la
sufisiente tamba mós irigasaun ne’ebe sei tradisional hela no ki’ik. Maibe
irigasaun ida ne’e lolos nia bele distribui be ba natar ± rihun limanulu resin
ne’ebe hahú husi Parte Marco, Téa, Genurobu e Purugoa. Difikuldade ida ne’e mos
la’os deit tamba impaktu husi Mota ne’ebe estraga maibe mos projetu Irigasaun
Maliana ne’ebe mos fo impaktu negativo ba Sub Distrito Cailaco, bainhira iha
tempu bainloron komunidade Sub Distrito Maliana hasa’e hotu be ba irigasaun
Maliana seim preukupadu katak komunidade Sub Distrito Cailaco mos presisa tebes
distribuisuan Be liuliu ba iha Natar e principal mós ba Animal sira hodi bele
hetan be. Kondisaun ida mos tamba laiha kontrola ida ne’ebe diak husi Jestor
husi Diresaun agrikultura Distrito Bobonaro.
Hanesan
ita hotu hatene katak prosesu distibuisaun Traktor ba Komunidade bele ona
hakman Agrikultor sira nia servisu maibe ne’e parte ida husi prosesu tomak
servisu agrikultura sira. Tamba mesmu traktor bele fasilita ona nia operasaun
maibe kada natar ne’ebe agrikultor uza hodi sustenta sira nia moris mota
estraga total maka prosesu dezenvolvimentu la refleta duni ba komunidade nian
nesesidades. Situasaun ne’e defisil
tebes ba komunidade iha Marco Sub Distrito Cailaco Distrito Bobonaro ne’ebe
Natar ne’ebe sai hanesan fatin moris mota estraga hotu ona. Tamba ne’e
komunidade hirak ne’ebe sai hanesan Nain ba Natar hato’o ejijensia ba Autoridade iha Nasaun ida ne’e liu husi sira
nia Autoridade suku no Sub distrito apresenta tiha ona karta pedido official ba
orgaun soberano iha Nasaun Doben ida
ne’e. hein katak Ukun Nain sir abele konsidera hodi bele tau prioridade ba
asunto ida ne’e.
I.
Problema
no nia Solusaun
Komunidade
tomak Sub distrito Cailaco iha esperansa bo’ot ba iha Parlamentu Nasional
nune’e bele aloka verba orsamentu ida ba Konstrusaun bareira Mota Bulubo iha
Orsamentu Geral Estadu(OGE)tinan 2015-2016.
Problema Irigasaun Tradisional Kanumata
Marco
1. Sujere
atu iha tinan 2015 Estado bele aloka orsamentu hodi halo konstrusaun ba
Irigasaun tradisonal kanumata Marco hodi bele sai irigasaun Moderno nune’e bele
distribui be ba iha natar ± rihun Sanunulu resin ne’ebe hahú husi Parte
Marco,Pailelo-Baásu,Téa,Genurobu e Purugoa.
2. Alternativa
seluk ne’ebe maka Imidiata Governo presisa toma atensaun mak hanesan prepara
Scavator permanente ida(1) iha Sub distrito Cailaco nune’e bele atende
irigasaun Kanumata Marco, nomós irigasaun Bilimau ne’ebe bainhira mota bo’ot
taka hotu irigasaun nia ulun. Scavator ida ne’e bele responde kedas depois mota
menos nune’e la prejudika Agrikultor sira halo sira nia servisu iha Natar. Laos
deit atu responde ba irigasaun bo’ot rua(2) ne’e maibe irigasaun ki’ik sira
seluk ne’ebe iha hanesan iha Aidabadole(Samutaben)Bialara, Pasoru, Maumela
Purugoa,Malemate, Pailelo-Baásu nomós bele garante mota acu-posi husi ponte ba
to’o iha téa bele la’o diak tamba mos iha ne’eba Mota estraga natar hectar
barak.
Husu
balansu de fiskalisasaun husi Membro Parlamento Nasional ne’ebe sai hanesan
orgaun de fiskalisasaun atu bele halo fiskaliza ba problema refere. No membro
Parlamentu Nasional sira mos tenki iha balansu diak hodi bele halo orariu
fiskalizasaun, selae maioria fiskalizasaun barak liu ba area sira ne’ebe sira
moris ba. Asuntu ami monitoriza bainhira iha levantamento asunto sira konaba
komunidade sempre foti husi sira nia rain. Maibe espera katak iha tinan 2015
Orgaun fiskalizador sira bele ba visita to’o ba iha area rural hirak ne’ebe
konsiderado presisa atensaun no karik Governo Seidauk tau prioridade ba
problema ne’ebe komunidade hasoru.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar